Sudety okiem geografa

Sudety (niem. Sudeten) to góry położone na pograniczu Polski i Czech oraz częściowo w Niemczech. Ze względu na wysokość są one zaliczane do gór średnich. Stanowią pn.-wsch. ograniczenie dużego obszaru zwanego przez geografów i geologów Masywem Czeskim. Większość pasm wchodzących w skład Sudetów rozciągniętych jest w kierunku NW-SE (stąd często używa się określenia “kierunek sudecki”). Łączna długość Sudetów od okolic Drezna po Bramę Morawską wynosi ok. 320 km, zaś maksymalna szerokość – ok. 80 km.

Na zach. krańcu Sudety graniczą z Piaskowcowymi Górami Łabskimi (niem. Elbsandsteingebirge) potocznie nazywanymi “saską Szwajcarią”, natomiast na pd.-wsch. Brama Morawska oddziela je od Karpat. Na pn. i pn.-wsch. od Sudetów leży Nizina Śląska i Śląsko-Łużycka, na pd.-zach. – Średniogórze Czeskie i Płyta Czeska, na pd. Wyżyna Czesko-Morawska i Obniżenie Górnomorawskie. Grzbietem Sudetów biegnie granica rozdzielająca duże i ważne krainy historyczne: od pn.-wsch. są to Łużyce i Śląsk, a od pd.-zach. – Czechy i Morawy.




Historia geologiczna Sudetów jest długa i barwna. Skały budujące dzisiaj Sudety powstawały w różnych warunkach, w wyniku odmiennych procesów. Najstarsze z nich wielokrotnie przeszły proces fałdowania, uległy też przeobrażeniu. Góry wielokrotnie były wypiętrzane i niszczone. Główne rysy dzisiejszej rzeźby Sudetów powstały w młodszym trzeciorzędzie, kilkanaście milionów lat temu, kiedy to niemal zrównany stary masyw górski uległ ponownie wypiętrzeniu pod wpływem pionowych ruchów skorupy ziemskiej. Niektóre fragmenty zostały wyniesione silniej, inne słabiej. Dzięki temu np. pozostałości starego krajobrazu możemy zobaczyć zarówno na grzbiecie Karkonoszy jak i w dnie Kotliny Jeleniogórskiej. Kiedyś była to jedna powierzchnia, dziś jej fragmenty rozdziela stromy stok osiągający 1000 metrów wysokości względnej. Właśnie kontrasty między stromymi stokami i łagodnymi wierzchowinami są typowym elementem krajobrazu Sudetów. Charakterystyczne jest również to, że obok pasm górskich występują rozległe kotliny otoczone ze wszystkich stron górami. Odwadniające je rzeki przebijają się przez góry głębokimi przełomami.




Tradycyjnie Sudety dzieli się na Zachodnie, Środkowe i Wschodnie oraz leżące na pn.-wsch. od nich Przedgórze Sudeckie. Granicę pomiędzy Sudetami Zachodnimi a Środkowymi wyznaczają: Brama Lubawska, górny bieg Bobru, Przełęcz Domanowska oraz dolina Nysy Szalonej. Granicę pomiędzy Sudetami Środkowymi a Wschodnimi wyznaczają: Przełęcz Międzyleska, wschodni skraj doliny Nysy Kłodzkiej oraz Przełęcz Kłodzka. Przedgórze Sudeckie oddzielone jest od właściwych Sudetów wyraźnie widocznym w terenie progiem wykształconym wzdłuż sudeckiego uskoku brzeżnego (góry wyrastają nagle z równiny gwałtownie uciętym wałem). Próg ten ciągnie się – zwiększając stopniowo swą wysokość – od okolic Złotoryi i Jawora przez Świebodzice, Bielawę po Złoty Stok. Północną granicę Sudetów wyznacza słabo zaznaczony skraj ich pogórzy oraz również mało wyraźne przejście Przedgórza Sudeckiego w Nizinę Śląską. Granica ta w przybliżeniu biegnie wzdłuż linii Zgorzelec – Bolesławiec – Złotoryja – Jawor – Sobótka – Strzelin – Nysa – Prudnik – Głubczyce.




W skład Sudetów wchodzi ok. 40 grup górskich i innych jednostkek geograficznych. W poniższym spisie zaznaczono kursywą te, które położone są praktycznie w całości poza granicami Polski.

Sudety Zachodnie:
• Góry Łużyckie
• Pogórze Łużyckie
• Jeątědsko-Kozákovský hřbet
• Kotlina Żytawska
• Góry Izerskie
• Pogórze Izerskie
• Karkonosze
• Podgórze Karkonoskie
• Kotlina Jeleniogórska
• Rudawy Janowickie
• Góry Kaczawskie
• Pogórze Kaczawskie
  
  
  
  
  Sudety Środkowe:
• Kotlina Kamiennogórska
• Góry Kamienne
• Góry Wałbrzyskie
• Pogórze Bolkowsko-Wałbrzyskie
• Góry Sowie
• Obniżenie Noworudzkie
• Góry Bardzkie
• Kotlina Broumovska
• Góry Stołowe
• Góry Bystrzyckie
• Góry Orlickie
• Pogórze Orlickie
• Kotlina Kłodzka i Rów Górnej Nysy
  
  
  
  
  Sudety Wschodnie:
• Masyw Śnieżnika
• Góry Złote
• Góry Bialskie
• Wysoki Jesionik
• Niski Jesionik
• Hanuąovicka vrchovina
• Mohelnická brázda
• Zabřeąská vrchovina
  
  
  
  
  Przedgórze Sudeckie:
• Obniżenie Podsudeckie
• Wzgórza Strzegomskie
• Równina Świdnicka
• Masyw Ślęży
• Kotlina Dzierżoniowska
• Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie
• Obniżenie Otmuchowskie
• Przedgórze Paczkowskie

Może ten wykaz jest nieco nużący, ale już sama ilość regionów wydzielanych w Sudetach świadczy o różnorodności ich krajobrazu, który jest pochodną złożonej budowy geologicznej i procesów rzeźbotwórczych.